Yargı Gücünün Eleştirisi
Kitabın Yazarı: Immanuel Kant
İlk Basım Yılı: 1790
Yayınevi (TR): İdea Yayınevi
Kategori: Felsefe
Özet
Immanuel Kant’ın Yargı Gücünün Eleştirisi (Kritik der Urteilskraft) adlı eseri, felsefesindeki en önemli boşluğu doldurmayı amaçlar: Doğa bilimleriyle ilgili teorik bilgiyi incelediği Saf Aklın Eleştirisi ile ahlaki özgürlüğü ve pratiği incelediği Pratik Aklın Eleştirisi arasındaki köprüyü kurmaktır.
Kitap iki ana bölüme ayrılır: Estetik Yargı Gücünün Eleştirisi (Güzellik ve Yücelik) ve Teleolojik Yargı Gücünün Eleştirisi (Doğadaki Amaçlılık).
1. Estetik Yargı Gücünün Eleştirisi: Güzel ve Yüce
Bu bölüm, güzel ve yüce kavramlarına dair yaptığımız yargıların nasıl işlediğini ve neden başkalarının da bizimle aynı şeyi hissetmesini beklediğimizi açıklar.
Güzel Yargısı (Beğeni Yargısı)
Kant’a göre bir şeyi “güzel” olarak yargılamamızın dört temel özelliği vardır:
- Çıkar Gözetmezlik (İlgi Duymazlık): Güzel bir şeyden aldığımız haz, o şeye sahip olma veya ondan kişisel bir fayda sağlama isteğinden (çıkar/ilgi) kaynaklanmaz. Güzel olan sadece hoş değil, bizi durup seyretmeye, üzerinde düşünmeye sevk eden şeydir.
- Amaçsız Amaçlılık: Güzel bir nesne, bir amaca göre özel olarak yapılmış gibi görünür (örneğin bir çiçeğin kusursuzluğu), ancak aslında belli bir kavrama veya amaca uygun tasarlanmamıştır. Yani güzel, amacı olmayan bir amaçlılık biçimi sergiler.
- Öznel Evrensellik: “Bu güzeldir” dediğimizde, aslında bunun herkes için güzel olduğunu iddia ederiz. Bu yargı, bilimsel bir bilgi gibi nesnel bir kavrama dayanmaz, ama herkesin aynı zihinsel yetilere sahip olduğu varsayımına (ortak duyu – sensus communis) dayanarak evrensellik iddiasında bulunur.
- Zorunluluk: Başkalarının da bu güzellik yargısına katılmasını bekleriz ve bunu bir zorunluluk olarak görürüz. Bu zorunluluk, bilimdeki gibi mantıksal bir zorunluluk değil, estetik bir zorunluluktur.
Bu yargılar, aslında nesnenin kendisinden çok, bizim imgeleme ve anlak yetilerimizin birbiriyle uyumlu, serbest bir “oyun” içinde olmasından kaynaklanan bir hazdır.
Yüce Yargısı
Yüce ise, güzellikten farklıdır. Güzel olan biçimsel ve sınırlıyken, yüce olan sonsuzluk, büyüklük ve güç hissi verir (örneğin, devasa bir okyanus, şiddetli bir fırtına veya yıldızlı gökyüzü).
Yüce deneyimi ilk başta rahatsızlık vericidir, hatta acı verir; çünkü doğanın büyüklüğü karşısında duyusal yetilerimiz yetersiz kalır. Ancak bu yetersizlik hissi, içimizdeki Aklın ahlaki yetilerinin sonsuzluğunu hatırlatır. Bizi fiziksel olarak ezen doğa karşısında, ahlaki bir varlık olarak üstün olduğumuzu fark ederiz. Bu sayede yüce, duyusal dünyayla ahlaki dünya arasında bir köprü kurar.
2. Teleolojik Yargı Gücünün Eleştirisi: Doğadaki Amaçlılık
Bu bölümde Kant, doğayı bir sistem olarak anlamaya çalışırken kullandığımız amaçlılık veya ereksellik (teleoloji) kavramını ele alır.
Doğadaki bir organizmaya (örneğin bir ağaca) baktığımızda, sanki her parçası birbiri için ve bütünün işlevi için var edilmiş gibi düşünürüz. Kant, bu düşüncenin bilimsel bir bilgi değil, düzenleyici bir ilke olduğunu söyler. Yani biz doğayı bu şekilde tasarlanmış gibi düşünmek zorundayız ki onu anlayabilelim.
Bu, bize doğanın birliği ve tutarlılığı hissiyatını verir. Böylece Kant, doğayı mekanik zorunlulukla açıklayan bilgi dünyası (Saf Akıl) ile ahlaki özgürlük dünyası (Pratik Akıl) arasında, doğanın amaçlılığı fikri aracılığıyla bir uyum olduğunu göstermiş olur.
Yargı Gücünün Eleştirisi, bir anlamda Kant’ın felsefi mimarisini tamamlar. Kitap, bilgi (doğa) ve ahlak (özgürlük) arasındaki görünürdeki uçurumu kapatarak, insanın sanatsal yaratıcılığını (güzel ve yüce) ve doğayı anlamlandırma çabasını (ereksellik) inceleyen yeni bir felsefe alanı oluşturur. Kant’a göre estetik ve teleolojik yargılar, bizim içimizde hem doğanın zorunluluğunu hem de ahlaki özgürlüğün talebini birleştirebileceğimiz insan olmanın bir yansımasıdır.
Cevvela Yorumu
Bu kitap, sadece estetik (sanat ve güzellik) alanında değil, modern felsefenin tamamında bir dönüm noktası olarak kabul edilir. Kant, ilk iki kritiğinde (Saf Akıl ve Pratik Akıl) insan deneyimini ikiye ayırmıştı: Doğa Zorunluluğu: Bilimle kavradığımız, nedensellik yasalarının hükmettiği dünya. Ahlaki Özgürlük: İrademizle kurduğumuz, "olması gerekenin" alanı. Bu iki alan arasında büyük bir boşluk vardı. Yargı Gücünün Eleştirisi, işte bu boşluğa bir köprü atar. Bu köprü, insanın Yargı Yetisi'dir. Kitap, doğadaki güzellik ve amaçlılık deneyimlerimizin, zorunluluk dünyası ile özgürlük dünyası arasında nasıl bir uyum olduğunu hissetmemizi sağladığını gösterir. Bu, Kant'ın tüm sistemini birleştiren deha ürünü bir hamledir. Kant, estetiği basitçe "hoşlanma" düzeyinden çıkarıp felsefi bir disiplin haline getirmiştir. Kitabın en çarpıcı yönleri şunlardır: Çıkar Gözetmez Beğeni: Güzellik yargısının temelinin kişisel çıkardan bağımsız olması gerektiğini söylemesi devrim niteliğindedir. Bir tabloyu "güzel" bulmak, o tabloyu satın alma isteğinden veya kişisel faydadan ayrılmalıdır. Bu, sanatın nesnel yargısı için temel bir kriter oluşturur. Öznel Evrensellik: Güzellik yargısının bir kavram (bilimsel bilgi) olmamasına rağmen, herkesin buna katılmasını beklememiz gerektiğini savunur. Bu, insan zihninin ortak bir yapısı (ortak duyu - sensus communis) olduğunu ima eder ve kültürel göreceliliğe karşı estetik bir zorunluluk arayışını başlatır. Kant, büyüklük veya sınırsızlık karşısında duyduğumuz yüce hissini de mükemmel analiz eder. Yüce, güzel gibi uyum değil, uyumsuzluk ve kaos karşısında ortaya çıkar. Yücenin dehşet verici büyüklüğü karşısında bunaldığımızda, bu fiziksel yetersizlik hissi bizi Aklımızın sonsuzluğunu ve ahlaki üstünlüğünü keşfetmeye iter. Yani yüce deneyimi, en nihayetinde duygusal dünyada ahlaki değerimizin bir yansımasıdır. Sonuç olarak, Yargı Gücünün Eleştirisi, Kant'ın sadece neyi bilebileceğimizi ve nasıl davranmamız gerektiğini değil, aynı zamanda doğayı ve sanatı nasıl hissettiğimizi ve yargıladığımızı da felsefi bir zemine oturttuğu, derinliği ve etkisi tartışmasız büyük bir eserdir. Modern sanat eleştirisinden çevre felsefesine kadar birçok alana ilham vermeye devam etmektedir.
Cevvela'dan Alıntılar
"Tüm sanatlar arasında (kökenini neredeyse tamamen dehaya borçlu olan ve en azından bir ilke ya da örnek tarafından yönlendirilecek olan) şiir ilk sırada yer alır."
"İdea aslında bir us kavramını ve ideal ise idea için yeterli tekil bir varlığın tasarımını imler."
"Güzel olandan alınan haz, çıkarsız ve ve özgür bir hazdır, çünkü takdir edilmesi herhangi bir çıkar, duyu veya akıl tarafından dayatılmaz."
"Herhangi bir şeyi güzel olarak nitelendirdiğimiz tüm yargılarda, kimsenin başka bir görüşte olmasına izin vermeyiz."
"Dehâ doğuştan cezbe-şiâr kişidir ki, tabiat sanata onunla kural koyar."